Uit: 2002, USA
Regie: Spike Jonze (Being John Malkovich)
Met: Nicholas Cage, Meryl Streep, Chris Cooper, Brian Cox, Tilda Swilton, Maggie Gyllenhaal
Scenario: Charlie Kaufman, Donald Kaufman
Synopsis: Scenario schrijver Charlie Kaufman wordt tijdens het verfilmen van zijn laatste script Being John Malkovich gevraagd om het non-fictie boek The Orchid Thief van Susan Orlean te bewerken tot een scenario. Hij accepteert onder voorbehoud dat hij zich verre wil houden van alle standaard Hollywood benaderingen. Eenmaal begonnen aan de klus komt er nauwelijks nog een woord op papier. In zijn zoektocht naar de kern van het boek wordt hij overvallen door de angst en zelfwalging die hem in het dagelijks leven ook parten speelt. Verder heeft hij geen idee hoe je een scenario schrijft over een man die slechts één passie kent, de wilde orchidee. Ondertussen zoekt zijn broer Donald steun bij hem voor het script dat hij aan het schrijven is. Terwijl Donald Charlie bewondert als echte kunstenaar, ergert Charlie zich dood aan de banaliteit van het seriemoordenaar-met-gespleten-persoonlijkheid script van zijn broer. In een wanhoopspoging probeert hij vervolgens zijn eigen muur vastgelopen scenario volgens Donald's methoden te benaderen. Dit zorgt voor een doorbraak waarbij hij opzoek gaat naar de persoon Susan Orlean die het wonderlijke boek over John Laroche, The Orchid Thief, schreef.
Wat meer aandacht dan normaal heb ik besteed aan de synopsis (in onze stukjes bestaat dat slechts uit enkele regels en is dus eigenlijk een pitch maar we blijven het desondanks synopsis noemen of om Charlie Kaufman te quoten;"Please don't say pitch." maar dat ter zijde) speciaal omdat de lagen onder het toch al wonderlijke verhaal nog interessanter zijn dan de avonturen van de hoofdpersoon zelf. Daarbij ben ik met die beschrijving nog maar tot halverwege de film gekomen. Het is wel dat deel van de film dat op de werkelijkheid is gebaseerd. Behalve dan dat Charlie in het echt getrouwd is en Donald Kaufman, die een credit heeft als scenario schrijver, een compleet fictief persoon is. Reden voor de Academy of Motion Picture om vóór de Oscaruitreiking vast aan te geven dat wanneer dit duo zou winnen, zij hun Oscar maar moesten delen. Dat zij het uiteindelijk moesten afleggen tegen het geadapteerde script van The Pianist is overigens geheel onterecht.
Wat maakt dit scenario dan zo razend knap? Kaufman heeft in het verhaal laag over laag weten te smeden zonder de controle over het verhaal kwijt te raken, zonder dat hij met losse eindjes eindigde en een roerend portret van een gekwelde artiest overhoudend. Daarbij gaat hij geweldig pretentieus te werk door aan de ene kant de zieleroerselen van een kunstenaar bloot te willen leggen maar daarvoor de stijlmiddelen en wetten van de eerste de beste Hollywoodproductie toe te passen. Wonderbaarlijk genoeg slaagt dit proces ondanks alle kronkels die het oplevert.
In een hilarische scène, die dit illustreert, woont Charlie op aanraden van broer Donald een seminar van (de werkelijk bestaande) scriptguru Rob McKee (mooie rol van Brain Cox) bij. Voor een volle zaal steekt McKee een donderpreek af over hoe een succesvol script in elkaar hoort te zitten; mét karakters die een belangrijke ontwikkeling doormaken, mét een climax en zonder gemakzuchtige trucjes zoals een voice-over of deus-ex-machina [= een binnen het verhaal niet door logica gerechtvaardigde redding van externe mogendheid]. Ondertussen horen we Charlie zich opvreten via een voice-over. Wanneer de introverte Charlie eindelijk de vraag durft te stellen of je ook een verhaal kan vertellen zonder een ontwikkeling of zonder dat de personages belangrijke levenslessen leren, krijgt hij de volle laag van McKee. Hoezeer de kunstenaar Charlie de adviezen van McKee minacht, hij lijkt toch gegrepen door de persoonlijkheid van McKee en besluit zijn ideeën een kans te geven. Vanaf dat moment krijgt ook de film Adaptation. een andere wending. In een wonderlijk voorbeeld van voortschrijdend inzicht komt het vastzittende verhaal in een stroomversnelling waarbij broer Donald als katalisator optreedt en McKee -zoals Scenez collega Pleb terecht opmerkte- functioneert als het door hemzelf zo geminachte stijlmiddel, deus-ex-machina.
De hoogmoedige manier waarop Kaufman zichzelf in zijn script verwerkt, wordt door criticasters ook afgedaan als pretentieus, post-modern, navelstaarderig zelfbeklag (ook wel masturbatie). Dit is allemaal waar. Charlie beschouwt zich als groot kunstenaar, is alleen met zichzelf bezig, schrijft een script over een script die zo met elkaar verstrengelt raken en zoveel knipogen naar Hollywood bezitten dat de term post-modern [= een stroming waarin verschillende genres worden gemixt en dat verwijzingen naar het eigen medium gebruikt om zo op een meta-niveau zichzelf te beschouwen] ervoor uitgevonden lijkt. Charlie's hopeloos introverte gestuntel tussen de Hollywood-sterren die hem niet zien staan (Catherine Keener, John Cusack, en John Malkovich spelen hier zichzelf op de set van Being John Malkovich), zijn geweeklaag achter de schrijfmachine eindigen dan ook in treurige masturbatie op zijn eenzame kamertje. Waarom zou Vincent van Gogh zelfportretten mogen schilderen die als meesterwerken te boek staan en is Charlie Kaufman een banale navelstaarder wanneer hij hetzelfde doet? Charlie's conversaties met zichzelf en zijn broer over het schrijversschap zijn puntig en herkenbaar. Hoewel, hier zit wel de kern van het onvermijdelijke tweespalt tussen de ja- en nee-zeggers. Voor wie zich herkent in de introverte twijfel van Kaufman is dit een louterend feest van bevestiging, voor de rest is het wellicht pathetisch geneuzel.
Alleen de worstelingen der kunstenaars verwoorden was niet voldoende voor de makers, Adaptation. wil ook iets wezenlijks zeggen over de vraag die ons allen dagelijks bezighoudt: 'Waarom kom ik 's ochtends nog mijn nest uit?' ofwel 'Wat is de zin van het leven?'. Deze film heeft op een ander niveau eigenlijk maar twee hoofdpersonen. De Natuur in de vorm van de Orchidee (evolutie) en John Laroche (instinct). De andere hoofdrolspeler is de Mens in de vorm van John Laroche (passie en oerdrift), Susan Orlean (intellect en vermogen tot reflectie), Donald Kaufman (geweten) en Charlie Kaufman (de nexus van al deze personen). Sinds de mens zich ontwikkelde tot almachtig organisme op deze aardbol, heeft zij zich min of meer buiten de natuur geplaatst. Dit zorgt voor psychische onbalans in ons organische bestaan waarbij het enige medicijn hiervoor wel eens een hereniging met moeder Natuur zou kunnen zijn. Dit klinkt weer hooggegrepen of ten minste erg zweverig maar het werkt wel. Let's break it down.
Laroche is een gepassioneerd man zonder emotioneel geheugen. Het ene moment droomt en ademt de man Orchideeën het volgende moment betekent de schoonheid van de bloem net zoveel voor hem als de markteconomie voor Bill Gates. Waarop hij zich met volle overgave in bijvoorbeeld pornosites kan overstappen. Terloops vertelt hij hoe hij eens een normaal leven leidde totdat zijn familie door zijn schuld om het leven komt. Dit is het enige verleden dat hij kent en hij draagt het als litteken met zich mee om dat te bewijzen. Deze man leeft voor zijn passie, kijkt niet om, wordt gestuurd door instinct en de enige sociale context die hij kent, is familie. Puur dierlijke eigenschappen.
Het leven van de intellectueel Susan Orlean is compleet van verrassing en emotie verstokt door de verstikkende rationele structuur ervan. Ze raakt gefascineerd door de geestdrift die zij in Laroche waarneemt en zet de jacht in op zijn geheim. Dat krijgt voor de journaliste al snel de vorm van de Ghost Orchid, één van de zeldzaamste Orchideeën in Florida. Haar leidmotief; 'terug naar de natuur/ bevrijding van de geest' zit ook in films als Far from Heaven en het anti-establishment pamflet Easy Rider. Beantwoorden aan de instinctieve driften (vaak verbeeld door letterlijk de wildernis/ natuur in te trekken) al dan niet met behulp van verdovende middelen brengt meer evenwicht in het leven van de geconstipeerde intellectueel.
Charlie's poging het leven van John Laroche in de kern te raken, is een poging om zijn eigen leven bestaansrecht te geven, een reden te scheppen om zijn bed uit te komen. Zijn alterego en verlosser is de anti-intellectueel Donald Kaufman. Zijn platvloersheid en instinctief extroverte levenshouding heeft een bevrijdende werking op de geblokkeerde Charlie. Met plotwendingen die alleen uit de koker van Donald kunnen komen weet hij John (passie) en Susan (reflectie) te verenigen in een hervonden zelfvertrouwen en begrip en liefde voor zijn eigen persoon.
De les die Donald aan Charlie meegeeft (voordat hij letterlijk 'dead weight' wordt), resoneert de woorden van Curly in de film City Slickers: "The secret of life is…one thing. You stick to that and everything else don't mean shit…That's what you've got to figure out." Donald zegt:"I decided a long time ago, it's not about who loves you but who you love". Tegelwijsheden van formaat natuurlijk maar probeer er maar eens een speld tussen te krijgen. Kaufman weet in Adaptation. de banaliteit waarde mee te geven en zet het intellect op uiterst ingenieuze wijze buitenspel. De paradox zet hij voortdurend naar zijn hand zonder die te branden.
Heb je geen boodschap aan bovenstaande verklaring dan is Adaptation. nog altijd een hilarisch portret van Hollywood met de benodigde cameos. Zoals de cast van Being John Malkovich maar ook gelijkgestemde collega-regisseurs als Curtis Hanson (Wonderboys) en David O. Russell (Three Kings) die als tafelgasten bij Susan Orlean opdraven. Of zie het anders als ontroerend liefdesverhaal van een worstelend artiest die ontdekt dat op ieder bloemetje een vlindertje past. Regisseur Jonze levert hier superieur materiaal tegenover het aardige Being John Malkovich dat bijna ten onder gaat aan absurdisme. De sets en de cameravoering van Lance Acord voor Adaptation. zijn extreem sober. Het contrast met BJM is groot. Dit is mooi verbeeld in het achter-de-schermen materiaal wanneer Charlie op bezoek is op de surrealistische set van BJM met haar zeven en een halfde verdieping. Verder is het acteerwerk in deze film om van te smullen. Cage zien we terug in topvorm, iets waar we al jaren op wachtten. Wie Cage op de automatische piloot aan het werk zag in recente films als Bringing out the Dead, Face-Off en nog veel erger mag hopen dat deze rol net zo louterend werkt als Donald Kaufman op zijn broer Charlie. Nadat de gewenning van twee Cages (hij speelt de rollen van de tweeling) op het witte doek heeft ingetreden, is het bijna onmogelijk ze nog als één acteur te zien. Streep als Orlean is goed op dreef en mag zich uitleven op de moodswings van de journaliste. Maar zij wordt van het doek geveegd door de relatief onbekende maar weergaloze Cooper die zijn Laroche op zeldzame wijze tot leven brengt waardoor je gaat twijfelen wanneer zijn personage met Charlie over het script spreekt: "Who is going to play me? I think I should play me."
Adaptation. is een bijzondere filmervaring, die met name wordt overgebracht door een fantastische Nicolas Cage. Cage krijgt de dankbare taak om de dubbelrol van scenarioschrijver Charlie Kaufman en diens broer Donald neer te mogen zetten. Het opvallende van het spelen van meerdere rollen in één en dezelfde film is niet zozeer het feit dat het weinig voorkomt (behalve in Eddie Murphy films), alswel dat het zo vaak resulteert in memorabele acteerprestaties. Jeremy Irons (dubbelrol in Dead Ringers) en Peter Sellers (trio karakters in Dr. Strangelove) hebben er hun beste werk mee geleverd. Het carrièrepad van Cage gaat ongetwijfeld nog veel moois opleveren, maar het wordt lastig om Adaptation. te overtreffen.
Fysiek zijn de broers nauwelijks uit elkaar te houden, maar doordat Cage zijn lichaamstaal zo subtiel uiteen laat lopen en de karaktertrekken totaal laat verschillen is er geen moment in Adaptation verwarring mogelijk. Zo laat het neurotische gedrag van Charlie zich mooi filmisch vertalen in het uitbreken van paniekerige zweetaanvallen en een ietwat gebogen houding. Charlie torst het leed van de hele wereld met zich mee. Donald daarentegen is van de happy-go-lucky soort. Iemand die zich totaal zorgeloos in het leven stort en altijd een glimlach en een cliché paraat heeft.
Het writer’s block waar Charlie mee heeft te kampen in het grootste deel van Adaptation. is werkelijk hilarisch. Als hij zijn schrijfopdracht om het boek The Orchid Thief van Susan Orlean te bewerken aanvaardt, heeft hij een heilig ontzag voor het bronmateriaal en de schrijfster. Hij wil trouw blijven aan de pure passie die uit het boek spreekt, maar die aanpak is niet echt vruchtbaar. Tijdens een typische non-productieve schrijfsessie achter de typemachine vertalen de gedachten van Charlie zich als volgt:
“To begin.. To begin... How to start? I'm hungry. I should get coffee. Coffee would help me think. Maybe I should write something first, then reward myself with coffee. Coffee and a muffin. So I need to establish the themes. Maybe a banana nut. That's a good muffin.”
Een briljante verwoording van de gevoelens die veel mensen kennen van het moeten schrijven van een scriptie of ander stuk onder tijdsdruk. Maar dat is nog maar het begin. Als de duimschroeven om met iets goeds te komen door de buitenwereld echt worden aangedraaid gaat het van kwaad tot erger, waardoor zelfs de foto van Susan Orlean op de flap van de hardcover een excuus wordt om de hand aan zichzelf te leggen in plaats van aan het script. Hoog tijd om de hulp van Donald in te roepen.
Nicolas Cage heeft een acteerprestatie van grote klasse neergezet. Het neurotische en obsessieve gedrag is al eerder door hem tentoon gespreid in Vampire’s Kiss en Leaving Las Vegas en komt hier samen met de goede sul die al gezien werd in Moonstruck en Raising Arizona. Cage heeft zelfs al een keer eerder een dubbelrol neergezet; in Face-Off. De ware prestatie zit hem in het feit dat je van Charlie en Donald gaat houden als mensen van vlees en bloed.
Amigos,
Het was een gedenkwaardig moment: na zo’n honderd bioscoopfilms met VW heb ik hem eindelijk **** zien uitdelen. Het kan dus toch, mensen. Om in termen van Adaptation. te blijven is dat toch zoiets als het vinden van de ‘ghost orchid’.
VW, the stage is yours…