Uit: 2002, Polen/UK
Regie: Roman Polanski (The Ninth Gate)
Met: Adrian Brody, Thomas Kretschmann, Frank Finlay
Synopsis Als het Duitse leger in 1939 Polen binnenvalt is de Joodse pianist Wladyslaw Szpilman bezig met de opnamen voor een radio uitzending. Vanwege de oorlog verliest Szpilman zijn baan en moet zijn familie uitwijken naar het getto van Warschau. Er dreigt zelfs deportatie naar het vernietigingskamp van Treblinka.
The Pianist is een zeldzaamheid. Niet zozeer vanwege het onderwerp. De tweede wereldoorlog is natuurlijk het meest verfilmde tijdvak uit de geschiedenis, maar vanwege het gedrag van de hoofdpersoon. Niet sinds Martin Scorsese’s briljante After Hours (1986) is zo’n totaal passieve hoofdpersoon onderwerp geweest van een speelfilm. In After Hours wordt Griffin Dunne geconfronteerd met volstrekt irrationeel gedrag van zijn medemensen en is het voor hem onmogelijk om uit een foute wijk van New York naar huis te komen. Die gebeurtenissen zijn niks meer dan grappenmakerij vergeleken met de waar gebeurde, totaal willekeurige geweldsuitbarstingen die de Duitse soldaten loslaten op de bijelkaar gedreven Joden in het getto van Warschau. Wladyslaw Szpilman neemt hier een baantje aan als pianist in een cafetaria om met het beetje geld dat hij hiervoor ontvangt zijn familie te ondersteunen. Als deportatie naar Treblinka dreigt wordt hij door omstandigheden gedwongen om te vluchten.
Eenmaal op de vlucht geslagen is Szpilman aangewezen op de generositeit van vreemden. Hij krijgt op een aantal plekken onderdak aangeboden en ziet vanuit zijn raam de wereldgeschiedenis voltrekken. Hij wordt een speelbal van de omstandigheden en zijn omgeving. Szpilman wordt in toenemende mate een grauwe, onkwetsbare geestverschijning, die zich voortbeweegt in een soort van schemertoestand tussen leven en dood. Dit wordt nergens treffender geïllustreerd als in het voorval waarin Szpilman op straat een Duitse patrouille hoort aankomen en moe geworden van het op de vlucht slaan besluit om zich dood te houden tussen de lijken die er op het paveisel liggen. Szpilman ondergaat, Szpilman laat het gebeuren, Szpilman maakt geen keuze, Szpilman is alleen, Szpilman overleeft.
De oorlog loopt tegen zijn einde als Szpilman een, in zijn verwoesting, apocalyptisch aandoende wijk uitkiest om zich schuil te houden. Hij moet nu bijkans de laatste Jood op aarde zijn, zoveel mazzel heeft hij gehad in het ontlopen van de vijand. Toch komt het hier nog tot een laatste confrontatie. In vergelijking met recente films die de holocaust als thema voerden (La Vita e Bella, Schindler’s List) is The Pianist met weinig effectbejag gefilmd, waardoor de getoonde wreedheden overigens niet minder hard aankomen.
VW
De verschrikkingen van een oorlog. De verwerking daarvan moet grote impact hebben op de psyche. Ervaring heb ik daar natuurlijk niet mee maar ik kan me zo voorstellen dat de pianist uit deze film een selectief geheugen heeft ontwikkeld. Herinneringen worden diep weggemoffeld. Aan andere herinneringen valt weer niet te ontkomen. Het geheugen wordt een fragmentarische vergaarbak van rondwarende demonen, sprankjes hoop en lijken in de kast. Zo komt de film ‘The Pianist’ op mij over; een aaneenschakeling van herinneringen aan de verschrikkingen van het Getto in Warschau 1940-1945.
Het ontroerende verhaal van de jonge pianist die zich, gevangen in het noodlot, als een schim door de jaren veertig beweegt. Een mooi uitgangspunt voor een sterregisseur die zich in die jaren in vrijwel exact dezelfde situatie bevond. Uit een interview met Polanski blijkt dat bepaalde delen van ‘The Pianist’ wel eens meer op zijn eigen ervaringen gebaseerd kunnen zijn dan op het (waargebeurde) verhaal van de pianist Szpilman. Als ik daarentegen Polanski's biografie [aut. Barbara Leaming] er eens bij pak, blijkt er welgeteld één alinea aan deze oorlogsjaren te worden besteed. Blijkbaar liet Roman er tegenover zijn biografen weinig over los. Polanski (1933) is desalniettemin ooggetuige. Indrukwekkend is dan ook de manier waarop Warschau wordt neergezet. Niet alleen de stad verandert langzaam in een lugubere pijnhoop, met het getto als een onwaarschijnlijk deportatiekamp, ook de verhoudingen tussen de stadsbewoners degenereert heel subtiel naar onmenselijke omstandigheden.
Toch kan deze film mij niet helemaal bekoren. Wat het meest wringt is dat de Duitsers weer eens als duivelse varkens geportretteerd worden. Heel begrijpelijk gezien de manier waarop zij daar hebben huisgehouden. Wat me stoort is dat dit altijd als een gegeven wordt beschouwd. Wie de gruwelen beter inzichtelijk en zelfs voelbaar wil maken, zal op zoek moeten naar de bron. Mystificatie daarvan of zelfs cliché-ficatie doet afbreuk aan de boodschap en kan zelfs averechts werken. Denk aan de grote aantrekkingskracht die het nalatenschap van Hitler op extreem rechts heeft. Het is geen geringe opdracht dit te onderzoeken. De film ‘Das Experiment’ (een groep vrijwilligers wordt in een besloten omgeving opgedeeld in gevangenen en bewakers waarna de bewakers zich binnen mum van tijd ontpoppen tot sadisten) is hiervan een voorbeeld. Polanski toont weinig behoefte dergelijke valkuilen te omzeilen. Typisch daarin is die ene Duitser die toch het hart op de juiste plek heeft. Hij is misschien gebaseerd op een echt personage maar wat wil het zeggen dat deze ene man mededogen toont in geslagen positie? Zonder dat overigens echt duidelijk wordt wat de man bezield. De nadruk op het pianostuk dat (wellicht) het leven van Szpilman redt, kan gezien worden als een verwijzing naar de kracht van de (zuivere) taal van de muziek, van het hart. Maar niet de emotie maar het mirakel van deze ontmoeting is van belang. Voor de tere, apathische Szpilman is overleven van deze hel een kwestie van geluk. Wat er na de oorlog van zijn mecenas is geworden laat hem net zo koud als de ‘motor achter de gruwel’ Polanski koud laat.
Dankzij ‘The Pianist’ heb ik wel wat meer waardering gekregen voor het overgewaardeerde ‘La Vita e bella’ dat een goede poging doet om de grenzen van het traditionele oorlogsverhaal te doorbreken. Polanski levert nu geen meesterwerk af. Daarvoor bestaat de film te veel uit losse fragmenten die wel de hel beschrijven maar niet de pretentie hebben deze hel ook te verklaren. Wel is het een indrukwekkende film die oog houdt voor het kleine drama. Op de grote momenten mist het echter de scherpte. Waarbij het (bij tijd en wijle) meeslepende verhaal slechts een enkele keer pathetisch wordt.
Beste connaisseurs
het is halverwege december en dat betekent dat de koorts weer rondwaart; de einde-jaar-lijstjes-koorts welteverstaan. Mensen, het is tijd de bioscoopkaartjes van het afgelopen jaar weer uit jullie verzamelalbums te halen en ze te herschikken van chronologisch naar volgorde van voorkeur!
In de eerste nieuwe FYEO van 2003 zullen VW en LePaulski hun favorieten van 2002 onthullen. In de tweede FYEO 2003 zullen, voor het derde jaar alweer, jullie lijstjes worden gepubliceerd.
Dus stuur jullie inzendingen zsm naar vwlepaulski@hotmail.com.
LePaulski, heb jij al je stubs goed bewaard?