Uit: 2004, Duitsland
Regie: Olivier Hirschbiegel
Met: Bruno Ganz, Juliane Köhler, Alexandra Maria Lara, Corinna Harfouch, Ulrich Matthes, Heino Ferch, Christian Berkel, Matthais Habich, Thomas Kretschmann, Ulrich Noethen
Synopsis: De ondergang van het Derde Rijk gezien door de ogen van één van Hitler's secretaresses gedurende de laatste dagen in de bunker onder de Reichskanzlei.
De term ondergang impliceert een moment van goede doen gevolgd door een rit richting het diepste puntje in het dal. Dat is niet wat Der Untergang ons te bieden heeft. Op een kort moment na, waarbij Hitler een nieuwe secretaresse moet uitkiezen in 1943, speelt het zich allemaal af tijdens de laatste dagen van de tweede wereldoorlog. Berlijn ligt onder vuur en de Russen zijn bijna tot in de straten opgetrokken. Er heerst paniek onder de burgers. Niet in de laatste plaats doordat Hitler zijn generaals en troepen niet meer onder controle heeft. Berlijners worden willekeurig opgepakt en tussen de verwoeste huizen geëxecuteerd als deserteur door losgeslagen SS-milities. Dit is een imperium dat al kopje onder is.
In de bunker heerst echter de schone schijn. Nazi-topstukken als Goebbels, Himmler, Speer en Bormann proberen te redden wat er te redden valt, terwijl hun leider zienderogen de grip aan het verliezen is. Grip op de oorlog en zijn manschappen is hij al kwijt. Hitler is bezig zijn geestelijke gezondheid definitief te verliezen. Interessant aan deze visie is dat we de kwade macht nu terug zien met al zijn menselijke trekjes: verraad, twijfel, jaloezie, gekte, hoogmoed en fysieke kwetsbaarheid. De vraag is gesteld of de menselijke kant van Hitler wel belicht mag worden. Het antwoord is, ja natuurlijk. Oorlogsfilms tonen doorgaans de ervaringen van de slachtoffers waarbij de tegenstander vaak als clichématige duivels worden neergezet (W.O. II) of als onwetende marionetten van het rode gevaar (Vietnam). Met als gevolg dat we weinig leren over de oorsprong van alle wreedheden. Regisseur Hirschbiegel heeft met zijn vorige film Das Experiment al laten zien een kien oog te hebben voor de donkere, corrupte kant van de mens.
Een poging om een dieper psychologisch portret van Hitler te maken valt of staat met de hoofdrolspeler. Het spel van Bruno Ganz is in dit opzicht uitmuntend. Zijn Hitler is een sombere, vertwijfelde maar vastberaden oude man, gekweld door parkinson en een vage notie dat zijn hoogmoedig gedragen ondergang wordt veroorzaakt door verraad en eigen fouten. De rest van de personages rondom Der Führer krijgen helaas minder aandacht. De hedonistisch feestende Nazi-officieren en steeds minder gedisciplineerde soldaten zijn weinig meer dan schetsen. De militaire top en raadsmannen met toegang tot de bunker worden niet veel scherper neergezet. Opmerkelijk gedisciplineerd proberen ze Hitler's orders tot het laatste moment uit te voeren. Een enkeling (Himmler) kiest eieren voor zijn geld en capituleert. Zonder hun leider en zijn instructies blijft er niets over van deze adjudanten. Der Untergang biedt de meeste ruimte aan Joseph Goebbels en zijn familie (zes kinderen) die allen in Hitler's bunker verblijven maar juist deze Goebbels ontpopt zich als Hitler's schoothondje die zijn vrouw het vuile werk laat opknappen.
Een andere trouwe partner blijkt Eva Braun die, tegen beter weten in, de moed er bij iedereen in probeert te houden. Ze conformeert zich aan Adolf's oogkleppen om samen met hem de dood tegemoet te treden. Zo blijft het verblijf in de bunker een oefening in waanzin, twijfel en zelfbedrog. Wat mist in dit portret is de ondergang zelf. Waarom geen aandacht voor de overgang van Hitler's positie als absoluut heerser over centraal Europa naar het opgejaagde konijn, diep in zijn hol verscholen? Daar ligt een dieper inzicht in de mens Hitler verscholen.
Twijfelachtig daarbij is het gekozen perspectief van secretaresse Traudl Junge. Logisch omdat veel van het materiaal is gebaseerd op haar ooggetuigenverslag. Dat biedt een schat aan informatie en is ook vastgelegd in de documentaire Im Toten Winkel (2002). Junge's echte stem fungeert als voice-over aan het begin van Der Untergang en zij vertrouwt ook de afsluitende woorden aan de camera toe. Zij draagt een wrang soort "Ich habe es nicht gewusst" met zich mee. Nee, al die tijd dat ze zo dicht bij die man heeft gewerkt, heeft ze nooit geweten dat de holocaust werd uitgevoerd onder zijn bevel. Dit zelfbedrog is tot daar aan toe maar regisseur Hirschbiegel houdt haar de hand boven het hoofd door haar kleurloze karakter in de laatste scène op de fiets te laten ontsnappen uit de krater Berlijn, de zonnige toekomst tegemoet rijdend. In plaats van te tonen hoe ze door de Russen werd opgepakt, zoals in werkelijkheid gebeurde. Een smet op een grotendeels boeiend portret.
Hallo allemaal,
Na een vw & lepaulski-vrij november maken JB en VW van de gelegenheid gebruik om nog een aantal films uit 2004 te bespreken. In december zullen we nog koortsachtig aan de bak moeten om fatsoenlijke jaarlijstjes voor 2004 in elkaar te draaien.
Ja, het seizoen is weer geopend en tot 7 januari zijn alle filmmakers vogelvrij verklaard. Voor het vijfde opeenvolgende jaar verwachten we dat ook jullie, de vijfde colonne van vw & lepaulski, ons weer voorzien van jullie eigen hitlists. Na de 7e vindt de bodycount plaats en zal jouw TOP en FLOP lijstje op de site geplaatst worden.
Verwacht binnenkort een minder militante oproep voor de ongepolariseerde filmliefhebber inclusief een linkje naar een overzicht van alle films die dit jaar in de bioscoop draaiden.
JB, take a shot